Obiekt: geo stanowisko 24- „Święte miejsce” geoturystów w Kłodzku
Kościół MB Różańcowej
Szybki skok: ⇒obiekt ⇒charakter obietku ⇒mapa ⇒uproszczony opis geologiczny ⇒pełny opis geologiczny ⇒zadanie ⇒galeria
Charakter obiektu
Wystrój wnętrza świątyni
GPS 50° 26′ 14.64” N, 16° 39′ 21.87” E 
Szybki skok: ⇒obiekt ⇒charakter obietku ⇒mapa ⇒uproszczony opis geologiczny ⇒pełny opis geologiczny ⇒zadanie ⇒galeria
Uproszczony opis geologiczny
24.01 - kośc fr - Multicolor
Ad maiorem Dei gloriam! można by wykrzyknąć wychodząc z pięknego kościoła MB Różańcowej. Dlaczego? Bo wkraczając do tej zabytkowej świątyni, oślepieni słońcem, nie spodziewamy się takiej uczty geologicznej. U wejścia wita nas piękna, jaskrawoczerwona gnejsowa (–> gnejs) ścianka przedsionka FOT 24.1 i marmurowe (m.in. marmur Biała Marianna) aspersoria, ale to jeszcze nic! Ciemne otoczenie nie zdradza natychmiast tego co kryją mury. Dopiero, gdy oczy przywykają do półmroku zauważamy, że ściany kościoła wyłożone są, pochodzącym z rejonu świętokrzyskiego kamieniem – zlepieńcem wapiennym (–> zlepieniec), zwanym „marmurem” zygmuntowskim. FOT 24.2 Jest to skała, która powstała ok. 275 mln lat temu przez zlepienie otoczaków starszych (dewońskich, a więc pochodzących sprzed 385 mln. lat) skał m.in. wapieni (–> wapień) zawierających skamieniałości. Otoczaki są połączone tzw. spoiwem, związki żelaza nadają mu rudobrązową barwę. Na niektórych płytach widoczne są białe żyłki (–> żyły) i gniazda składające się z kalcytu.
Kiedy już nacieszymy oko pięknem tej tzw. Zygmuntówki zwróćmy uwagę na filary. Są one obłożone innym rodzajem skały osadowej – również wapienia zwanego „marmurem”, również pochodzącego z Gór Świętokrzyskich. FOT 24.5 Jest to kamień wydobywany w kamieniołomie Bolechowice. Zawiera on duże ilości skamieniałości morskich zwierząt z okresu dewonu. Powszechnie występują jak gdyby warstwowane stromatopory, niektóre płyty aż „roją się” od skamieniałości gąbek (Amphipora) – wyglądających jak białe okrągłe plamki z „oczkiem” albo rureczki. FOT 24.6 Poszukując dokładniej natrafiamy na przekroje muszli małży Megalodon FOT 24.7, a sporadycznie – ślimaków Lexonema. FOT 24.8. Dużą ozdobą płyt są różnokolorowe żyłki mineralne, które czasami tworzą skomplikowane ornamenty. FOT 24.9
Kilka innych odmian wapieni wykorzystano w postaci cokolika ciągnącego się wzdłuż ścian. Jest tu pięknie żyłkowana skała – pomarańczowa z licznymi żyłkami białego kalcytu. FOT 24.11 Jest kolejna: ciemnoszara, prawie czarna, również z kontrastującymi białymi żyłkami FOT 24.12, czy jeszcze inna – różowawa.
24.02 - Zygmunt
Interesującym, pełnym wielobarwnego kamienia zakątkiem jest najdalsza od wejścia kaplica na północnej ścianie kościoła. Mamy tu boczny ołtarz z podstawą wykończoną nieregularnym łomem z kilku odmian skał, stoi tu chrzcielnica z białego piaskowca, a także kolumienka na kwiaty z polerowanych elementów z innych skał – są to granit strzegomski oraz szwedzki kamień Vanga. Posadzkę w tym miejscu zdobi marmur sławniowicki.
Do wykonania wystroju głównego ołtarza i ambonki wykorzystano marmur Biała Marianna. Również tu posadzka jest wykonana z marmuru sławniowickiego.
Zbliżając się do wyjścia z kościoła zwracamy uwagę na coś całkiem innego – na filarze na północnej ścianie kościoła zaznaczone są poziomy, do których sięgały powodzie w latach 1783, 1938 i 1997. Wyobrażenie sobie, że gdybyśmy pojawili się tu kilkanaście lat temu to powierzchnia wody znajdowała by się ponad półtora metra nad naszymi głowami uczy respektu wobec sił przyrody. FOT 24.13
Szybki skok: ⇒obiekt ⇒charakter obietku ⇒mapa ⇒uproszczony opis geologiczny ⇒pełny opis geologiczny ⇒zadanie ⇒galeria
Pełny opis geologiczny
24.03 - Zygmunt - otoczaki
Gdy wchodzimy do kościoła w oczy rzucają się pokaźne płyty gnejsu, stanowiące podstawę przepierzenia ograniczającego przedsionek. Jest to piękny indyjski kamień o handlowej nazwie Multicolor. Tym co w nim przyciąga uwagę osób zafascynowanych geologią jest niejednorodna budowa. FOT 24.1 Widzimy w nim strefy o wyraźnie kierunkowej, typowo gnejsowej budowie, ale też, rozdzielające je obszary o teksturze (–> tekstura) bezładnej, wyglądające właściwie jak granit. Są to faktycznie miejsca, gdzie skała – na skutek oddziaływania bardzo wysokiej temperatury – uległa wtórnemu stopieniu. Zaczynała się tu tworzyć nowa magma – w tym momencie temperatura jednak musiała spaść, a cały proces uległ „zamrożeniu”, dzięki czemu możemy podziwiać jego rezultaty. Skałę tego rodzaju nazywa się migmatytem, nasz Multicolor możemy więc fachowo określić jako gnejs migmatyczny.
W przedsionku widzimy też dwa aspersoria, które w pewnym sensie wprowadzają nas w dalszą tematykę: marmurów i wapieni. Są one bowiem wykonane właśnie z odmian marmurów (–> marmur). Jedną z nich zestawiono z trzech elementów trudnego do identyfikacji marmuru obcego pochodzenia. Druga natomiast jest mniej kunsztownym „zlepkiem” elementów wykonanych z różnych odmian barwnych marmuru Biała Marianna.
Wchodząc głębiej odczuć możemy wręcz natłok rozmaitych odmian kamienia ozdobnego oraz widocznych w nich zjawisk. PLAN 24.1 Chcąc nasycić się tym miejscem – geologicznie, ale też duchowo i estetycznie – najlepiej zarezerwować sobie dobrą godzinkę.
Ściany oraz filary nośne kościoła, do wysokości około 1,5 m wykończone są polerowanymi płytami z szeregu bardzo ozdobnych odmian kamienia.
24.04 - Zygmunt - żyły kalcytu
Najbardziej rzucającą się w oczy jest tzw. Zygmuntówka, czy inaczej wapień zygmuntowski. Skała przez stulecia wydobywana w rejonie Kielc, która swą nazwę wzięła od pierwszej kolumny Zygmunta w Warszawie, wykonanej z tego właśnie kamienia w 1644 roku. Płyty Zygmuntówki o rozmiarach 138 x 38 cm ozdabiają ściany świątyni. FOT 24.2 Jest to piękna, wyjątkowa skała, która zwłaszcza w elementach o dużej powierzchni i zastosowana w dużej ilości robi ogromne wrażenie, przyciągając wzrok intensywną ciepłą barwą oraz kontrastem barwnym rudego spoiwa i białych żył (–> żyły) kalcytowych. Określana jest ona jako wapień albo zlepieniec, bo też prawda jest tu nieco złożona. Zygmuntówka powstała w wyniku spojenia fragmentów starszych wapieni, przy czym spoiwo również jest wapienne.
Otoczaki (–> otoczak) stanowiące szkielet ziarnowy są fragmentami różnych starszych skał, które uległy rozpadowi w wyniku erozji (–> erozja). Dalszymi etapami był dość krótki transport i sedymentacja, a następnie procey diagenezy (–> diageneza), które spowodowały spojenie ziaren i przekształcenie luźnego osadu w litą skałę. Wśród otoczaków widzimy szare, lekko różowe, brązowe, czy czarne. Różna sjest ich struktura – niektóre są afanitowe (gołym okiem nie dostrzegamy składników, z których się składają), inne wykazuję strukturę biomorficzną (wyraźnie ukazującą, że powstały z nagromadzenia szczątków organicznych). Otoczaki te różnią się też wyraźnie pod względem obtoczenia – niektóre są niemal okrągłe, inne prawie ostrokrawędziste. FOT 24.3 Uważa się, że rodzime skały otoczaków powstały w okresie dewonu, a konkretniej na przełomie pięter (jednostki geologiczne mniejsze od okresu) nazywanych żywet i fran (czyli około 385 mln. lat temu), co potwierdzają występujące w nich skamieniałości charakterystyczne dla tego właśnie okresu. Sam zlepieniec zygmuntowski powstał zaś w dolnym permie (okres zwany czerwonym spągowcem), czyli około 275 mln. lat temu.
Możemy tu doskonale zaobserwować trzy elementy budowy zlepieńców: szkielet ziarnowy (duże otoczaki), tzw. matriks (drobny materiał wypełniający – ziarna identyczne pod względem składu petrograficznego, ale liczące zaledwie do około 1 cm średnicy) oraz spoiwo (jednorodna substancja łącząca w całość zarówno ziarna szkieletu, jak i matriks; tu spoiwo jest silnie zabarwione związkami Fe, stąd jego rudobrązowa barwa). Dodać można, że bardzo podobnie wyglądają piaskowce, ale wtedy gdy oglądamy je pod mikroskopem, np. w pięćdziesięciokrotnym powiększeniu.
Zauważyć można warstwowanie grubookruchowego zlepieńca wyrażone ułożeniem dużych otoczaków oraz występowaniem warstw wyraźnie różniących się rozmiarem tych ziaren, a niekiedy przebiegiem stref białych żył kalcytowych. Interesujące są też same kalcytowe żyły i gniazda. Często widać ich warstwową budowę świadczącą o wieloetapowości powstawania. FOT 24.4
24.05 - Bolech
Liczne szare otoczaki zawierają wyraźnie widoczne skamieniałości – są to tzw. stromatopory, skamieniałości o do dziś nie ustalonym pochodzeniu oraz tzw. amphipory (o których więcej – poniżej).
Niektóre otoczaki są popękane i pocięte sieciami żyłek mineralnych – białych (kalcytowe) i wiśniowych (kalcyt ze związkami Fe). Znacznie rzadziej trafić można na szwy stylolitowe – cienkie, ciemne, zygzakowate linie o ciekawym pochodzeniu. Są one wynikiem nacisków na wapień, zachodzących przy jednoczesnej migracji w skale roztworów mineralnych. Roztwory te ługują łatwiej rozpuszczalne składniki skały – w tym przypadku kalcyt budujący wapień – a pozostawiają minerały trudno rozpuszczalne – związki krzemianowe, będące w wapieniach zanieczyszczeniami. Można więc złośliwie powiedzieć, że mamy tu do czynienia z ładnym nagromadzeniem… brudu.
Na filarach widzimy kamień innego rodzaju – o charakterystycznej barwie kawy z mlekiem, zawierający jakieś zastanawiające twory. Jest to tzw. „marmur” Bolechowice. FOT 24.5 Nazwę skały ujmuje się w cudzysłów, ponieważ jest ona pochodzenia osadowego, a nie jak prawdziwe marmury – metamorficznego (–> metamorfizm). Jednak jej bardzo dobre właściwości fizyko-mechaniczne, pozwalające przede wszystkim na polerowanie kamienia, powodują, że dla skalników, kamieniarzy, czy handlowców właściwie nie różni się od marmurów. Takie niezgodności w nazewnictwie skał/kamieni występują dość często pomiędzy geologami (petrografami), a kamieniarzami.
Nasz „marmur” Bolechowice wydobywany jest w kamieniołomie w Górach Świętokrzyskich, bardzo blisko kamieniołomu Zygmuntówki. Jest to skała powstała w okresie dewonu, a konkretnie w jego piętrze określanym przez geologów jako żywet – około 385–392 mln. lat temu. Na obszarze dzisiejszej Polski szumiało wtedy ciepłe morze, a w rejonie Gór Świętokrzyskich miało ono charakter rozległych płycizn, na których osadzały się muły wapienne z licznymi skamieniałościami.
Wielkiej frajdy dostarczyć może poszukiwanie różnych skamieniałości w płytach „marmuru” Bolechowice. Powszechnie występują tu wyraźnie warstwowane stromatopory (wspomniane wyżej), czasem skały są „pełne” skamieniałości z rodzaju Amphipora, uznawanych za gąbki. FOT 24.6 Rzadziej znajdujemy białe (zmineralizowane kalcytem) muszle małży Megalodon, FOT 24.7 a całkiem sporadycznie – ślimaków Lexonema. FOT 24.8 W skale tej dostrzegamy też mnóstwo żyłek mineralnych: białych (zbudowanych z kalcytu) i wiśniowych (tlenki Fe). Żyłki te biegną prostoliniowo, albo są bardzo nieregularne, niekiedy widać, że mają złożoną budowę wewnętrzną – ich część środkową (młodszą) tworzy np. żółtawy kalcyt, a części zewnętrzne (starsze) – wiśniowe tlenki Fe. Niekiedy żyłki tworzą skomplikowane zespoły (sieci), przecinają się nawzajem, czasem przecinają skamieniałości. FOT 24.9 FOT 24.10 Dobrą pomocą w poszukiwaniu najładniejszych skamieniałości oraz najlepiej wykształconych zjawisk tektonicznych będzie zapewne geoturystyczny plan kościoła. PLAN 24.1
24.07 - Bolech - Megalodon - NA RAZIE
Dalsze odmiany skał widzimy tuż z nad posadzką – wykonano z nich około 10-centymetrowej wysokości cokoliki wzdłuż ścian i filarów. W różnych częściach świątyni zastosowano różny kamień. W bocznych kaplicach na północnej ścianie kościoła dominuje wielobarwny kamień, przede wszystkim pomarańczowy, ale zawierający liczne śnieżnobiałe żyły kalcytu i inne wtrącenia białe oraz szare. FOT 24.11 Nad zidentyfikowaniem tego kamienia musimy jeszcze trochę popracować, ale można powiedzieć, że jest to zapewne kamień o skomplikowanej genezie – prawdopodobnie pochodzenia hydrotermalno-tektonicznego. Zjawiska tektoniczne (–> tektonika) – powstanie uskoku i strzaskanie skał – umożliwiły napływ dużych ilości gorących, zmineralizowanych (tzw. hydrotermalnych) wód, które przekształciły skałę i spowodowały wytrącenie się dużych ilości kalcytu.
Wzdłuż południowej ściany świątyni widzimy (w jej wschodniej części) ciemnoszary, niemal czarny wapień z licznymi żyłami i gniazdami białego kalcytu. FOT 24.12 Jest on w widoczny sposób potrzaskany – brekcjowaty (–> brekcja), a więc również można powiedzieć, że jest skałą pochodzenia hydrotermalno-tektonicznego. Natomiast w części zachodniej zastosowano kamień o odcieniu różowym, mający charakter tzw. wapienie bulastego. Jest to skała importowana – prawdopodobnie z Austrii lub Węgier. Zupełnie podrzędnie, w pobliżu wejścia do kościoła, dostrzegamy cokoliki wykonane z granitu strzegomskiego.
24.09 - Bolech - żyłki
Interesującym zakątkiem jest ostatnia (wschodnia) kaplica na północnej ścianie kościoła. Dominującym elementem jest tu ołtarz boczny, którego podstawę wykonano z nieregularnego łomu płyt wapiennych – prawdopodobnie pozostałych po realizacji wystroju innych części świątyni. Efekt robi wrażenie swoistego patchworku. W kącie stoi chrzcielnica z grubo rzeźbionego i dłutowanego białego piaskowca (–> piaskowiec), a obok – pod obrazem Jezusa Miłosiernego widzimy – granit strzegomski oraz szwedzki granitognejs Vanga, z charakterystycznymi, dużymi kryształami różowego skalenia (–> skalenie), w postaci toczonych i polerowanych elementów kolumienki na kwiaty. Posadzkę w tym miejscu zdobi marmur sławniowicki.
Do wykonania wystroju ołtarza i ambonki wykorzystano marmur Biała Marianna. Również tu posadzka jest wykonana z marmuru sławniowickiego.
Na koniec zwróćmy uwagę na coś całkiem innego – na pierwszym filarze na północnej ścianie kościoła zaznaczone są poziomy zalania powodziowego w latach 1783, 1938 i 1997, a więc poważnych zjawisk geologicznych. Wyobrażenie sobie, że gdybyśmy pojawili się tu kilkanaście lat temu to powierzchnia wody znajdowała by się ponad półtora metra nad naszymi głowami uczy respektu wobec sił przyrody. FOT 24.13
Szybki skok: ⇒obiekt ⇒charakter obietku ⇒mapa ⇒uproszczony opis geologiczny ⇒pełny opis geologiczny ⇒zadanie ⇒galeria
Zadanie
1. Znajdź i zidentyfikuj widoczne w wapieniach skamieniałości.
2. Opanuj umiejętność rozpoznawania krajowych „marmurów” wykorzystanych w wystroju kościoła. Jakie są ich cech charakterystyczne?
Szybki skok: ⇒obiekt ⇒charakter obietku ⇒mapa ⇒uproszczony opis geologiczny ⇒pełny opis geologiczny ⇒zadanie ⇒galeria
Galeria
Szybki skok: ⇒obiekt ⇒charakter obietku ⇒mapa ⇒uproszczony opis geologiczny ⇒pełny opis geologiczny ⇒zadanie ⇒galeria
